Upstanders, Whistle-Blowers, and Rescuers
Boekbespreking. Op 13 december 2014 verzorgde Martha Minow de vijfde ‘Koningsberger Lecture’, die jaarlijks wordt georganiseerd door de Universiteit Utrecht. Met deze lezing eert de universiteit professor Victor Koningsberger, die op 25 november 1940 een protestrede hield tegen het ontslag van zijn joodse collega’s door de Duitse bezetter. Minows lezing is recent gepubliceerd.
Minow bespreekt daarin zogenaamde upstanders. Upstander – een recent gemunte term – gebruikt zij als een verzamelbegrip voor individuen die het opnemen voor slachtoffers van onrecht, zoals genocide of racisme, zelfs wanneer dat nadelige gevolgen voor henzelf heeft, zoals sociale uitsluiting, vervolging of andere (financiële) lasten. Een upstander kan zich manifesteren als een whistle-blower, iemand die zich publiekelijk uitspreekt tegen onrecht, of meer als een rescuer, iemand die slachtoffers van onrecht – al dan niet heimelijk – helpt. Upstanders zijn vooral de tegenhangers van de bystanders: individuen die passief blijven en zich onttrekken aan onrecht dat anderen wordt aangedaan.
Na het profiel van vijf inspirerende upstanders te hebben geschetst, gaat Minow op zoek naar een psychologische verklaring voor het feit dat het merendeel van de mensen toch bystander blijft wanneer zij met onrecht geconfronteerd worden. Minow vindt hiervoor onder andere een verklaring in de menselijke neiging om niet te handelen, de effecten van groepsdruk, de angst voor de gevolgen van opstaan tegen onrecht en de menselijke neiging om onrecht te bagatelliseren of zelfs te ontkennen. Zij onderbouwt deze en andere verklaringen met psychologische onderzoeken. Hoewel het volgens Minow waardevol en belangrijk is upstanders zoals Koningsberger te blijven eren voor hun uitzonderlijke moed, is het naar haar idee een misvatting dat iemand over uitzonderlijke kwaliteiten moet beschikken om een upstander te kunnen zijn. De verklaring voor het feit dat mensen zich als upstanders manifesteren, ligt namelijk veeleer in hun sociale omgeving en context dan in hun persoonlijke overtuigingen en ideeën. Historische voorbeelden, zoals het verzet in bezette gebieden tijdens de Tweede Wereldoorlog, laten dat volgens Minow ook zien. Naar haar idee is het dan ook essentieel om een samenleving te creëren waarin het uitspreken tegen onrecht en het bieden van hulp aan slachtoffers worden gestimuleerd.
Minows lecture leest als een trein en biedt interessante inzichten in de psychologie, vooral vanwege de aansprekende voorbeelden. Soms zal de lezer het gevoel bekruipen dat Minow open deuren intrapt. Bovendien had zij binnen het bestek van de lezing zichtbaar te weinig ruimte om de door haar geschetste grote lijnen en grove definities nader uit te werken. Desalniettemin is deze inspirerende en goedgeschreven Koningsberger Lecture de moeite waard om te lezen, zeker voor juristen die zich interesseren in de sociale wetenschappen. (TB)
Martha Minow
Upstanders, Whistle-Blowers, and Rescuers
Koningsberger Lecture, Den Haag: Eleven International Publishing 2016, 39 p., € 13
Categorie: Boekbesprekingen