Over de grens. Nederlands extreem geweld in de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog, 1945-1949
Boekbespreking. Op 17 augustus 1945, twee dagen na de Japanse capitulatie, verklaarde Indonesië zich onafhankelijk. Nederland erkende dit niet en trachtte met geweld het koloniale gezag in Nederlands-Indië te herstellen. Een proces van dekolonisatie was onvermijdelijk, dat zag ook politiek Den Haag al spoedig in, maar Nederland wenste daarover wel de regie te voeren. Vier jaren van moeizame onderhandelingen en bittere strijd waren het gevolg. Dit alles zou zelfs uitmonden een van de grootste oorlogsoperaties uit de Nederlandse geschiedenis.
De oorlog in Indonesië was een koloniaal fenomeen, passend in een traditie van hardhandige onderdrukking, racisme en exploitatie. Dat de Nederlandse troepen indertijd op grote schaal extreem geweld toepasten, was wel bekend, maar tot voor kort nog nauwelijks goed onderzocht. Het was een te zwaar beladen thema, waar militairen en politici angstvallig bij wegbleven. De brandende kampongs van generaal Spoor van Rémy Limpach bracht daarin verandering. In dit vuistdikke proefschrift uit 2016 zette de historicus gruwelijkheden uit ‘de koloniale traditie van geweld’ minutieus uiteen. Wat lange tijd onmogelijk leek, werd daarop mogelijk: het kabinet besloot tot subsidiëring van een grootschalig onafhankelijk onderzoeksproject naar de dekolonisatieoorlog.
Over de grens is het resultaat van dat onderzoeksproject, uitgevoerd door drie Nederlandse instituten: het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV), het Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) en het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH). Hoewel dit vooral een Nederlands onderzoek door Nederlandse onderzoekers is geweest, hebben ook Indonesische onderzoekers een belangrijk deel van het onderzoek gedragen.
Het boek is geschreven door verschillende betrokken historici. Het laat zich eigenlijk het best duiden als een samenvatting van de verschillende deelstudies. Naast negen thematische hoofdstukken bevat het uitgebreide integratieve inleidingen en conclusies. Lezenswaardig is zeker ook de epiloog over het omgaan met erfenissen van een gewelddadig verleden, geschreven door de Indonesische historicus Hilmar Farid. Wie meer wil weten over de ins en outs van bepaalde deelstudies, zal een of meerdere van de elf andere boeken uit de reeks ‘Onafhankelijkheid, Dekolonisatie, Geweld en Oorlog in Indonesië 1945-1950’ moeten raadplegen. Een deel daarvan is al in boekvorm en in open access verschenen, een ander deel zal nog worden gepubliceerd.
De conclusies van het onderzoeksteam liegen er niet om. De onderzoekers maken aannemelijk dat Nederland structureel en op grote schaal extreme vormen van geweld heeft toegepast tijdens de dekolonisatieoorlog in Indonesië. Het aantal doden en gewonden als gevolg van gevechtshandelingen, foltering, verkrachting en detentie onder inhumane omstandigheden was enorm. Ook fysiek geweld, gericht tegen huizen, goederen en levensmiddelen werd niet geschuwd. Naarmate de strijd vorderde, werd die door de kolonisator steeds grimmiger en verbetener gevoerd. Actoren aan de Nederlandse kant – politici, militairen, ambtenaren, rechters en andere betrokkenen – bleken bereid dergelijke vormen van extreem geweld te tolereren, te rechtvaardigen én onbestraft te laten. Geschreven en ongeschreven rechtsregels zijn daarbij welbewust opzijgezet, om de tegenstanders de Nederlandse wil op te kunnen leggen en de oorlog te kunnen winnen.
De onderzoeksresultaten zijn schokkend en soms ronduit weerzinwekkend. Toen minister-president Rutte het boek overhandigd kreeg, afgelopen februari, nam hij namens de regering de conclusies meteen over. Het officiële standpunt dat er tijdens de dekolonisatieoorlog wel ‘excessen’ waren geweest, maar dat de krijgsmacht zich in de regel ‘correct’ had gedragen is daarmee definitief naar de prullenbak verwezen.
Over de grens is een must read, niet alleen voor historici maar zeker ook voor juristen. Het boek dwingt immers tot nadenken over en reflecties op recht en onrecht in tijden van oorlog. (RJ)
Gert Oostindie, Ben Schoenmaker & Frank van Vree (eindred.)
Over de grens. Nederlands extreem geweld in de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog, 1945-1949
Amsterdam: Amsterdam University Press 2022, 578 p., € 39,99
Categorie: Boekbesprekingen