De Slag om Europa. Hoe China en Rusland ons continent uit elkaar spelen
Boekbespreking. ‘De Europese Unie is een supermacht’, zo luidt de rode draad van het nieuwste boek van de Leidse hoogleraar internationale betrekkingen Rob de Wijk. Zijn vorige boek, De nieuwe wereldorde, groeide direct na publicatie uit tot een bestseller. Dat is alleszins begrijpelijk. De Wijk schetste daarin de opkomst van China en de (geopolitieke) gevolgen van die ontwikkelingen voor Europa. De ongemakkelijke boodschap: China neemt sluipenderwijs de macht over van de Verenigde Staten en groeit uit tot de dominante supermacht, waardoor de westerse wereldorde met een vrijemarkteconomie, internationaal recht, internationale instituties, democratie, mensenrechten en burgerlijke vrijheden op de schop zal gaan.
Ditmaal legt De Wijk de focus op Europa zelf. Kan de Europese Unie wel overeind blijven in een machtsstrijd tussen de Verenigde Staten en China of zal zij langzaamaan verworden tot een Chinees wingewest? Wie het idee heeft dat de fut er op ons continent wel uit is of meent dat de Europese Unie vandaag de dag krachteloos is, zal door dit boek worden verrast. De boodschap ervan is overwegend positief. Volgens De Wijk komt de Unie als voorlopige winnaar uit de slag om Europa. Zij heeft het ‘voortmodderen’ namelijk tot kunst weten te verheffen en zet de toegang tot de Europese markt in toenemende mate in als machtig geopolitiek instrument.
Met een vlotte pen beschrijft De Wijk hoe Xi, Poetin en Trump de afgelopen jaren hun greep op de Europese Unie wilden verstevigen. China probeerde onder meer invloed te kopen via investeringen, Rusland trachtte de boel van binnenuit te ontregelen en de Verenigde Staten zetten onder de vorige president de aanval in op internationale instituties die voor Europa cruciaal zijn. Toch sloegen zij hun vuisten stuk op de Unie. Dichter bij huis gebeurde iets soortgelijks: Johnson wilde een scheiding van de Unie op Britse voorwaarden, maar dat lukte hem niet. Al deze leiders moeten een hoge prijs betalen voor de toegang tot de Europese markt: zij konden niet anders dan de Europese standaarden en de eisen van een gelijk speelveld te accepteren. Brussel spreekt nu eenmaal namens 450 miljoen burgers en de belangrijkste geïntegreerde markt ter wereld.
De Europese Unie heeft de slag voorlopig gewonnen maar mag niet op haar lauweren rusten, zo waarschuwt De Wijk. Op de Brusselse burelen gaat steeds meer aandacht uit naar de ‘Europese Strategische Autonomie’. Welke invulling dit concept politiek, economisch en militair precies gezien moet krijgen, is echter nog altijd onduidelijk. Daar komt bij dat de Europese Unie zelf kampt met onderlinge verdeeldheid. Lidstaten hebben niet altijd dezelfde belangen en staan soms lijnrecht tegenover elkaar. In diverse lidstaten komen bovendien populistische stromingen ter linker- en rechterzijde van het politieke spectrum op, waardoor de bestuurbaarheid van landen onder druk kan komen te staan. Wil de Europese Unie in de toekomst werkelijk een vuist kunnen maken, dan zal zij voortaan eensgezind(er) moeten optreden.
Volgens De Wijk is er reden tot optimisme. Dankzij het presidentschap van Trump, de opmars van China, de destructieve politiek van Rusland, de Brexit en de COVID-19-crisis is de Europese Unie zichzelf momenteel – wederom! – aan het heruitvinden. Hoe een en ander zich precies gaat ontwikkelen, is natuurlijk nog een open vraag. De Wijks verwachting is dat de typisch Europese democratische waarden door intensieve(re) samenwerking op het Europese continent kunnen worden beschermd en versterkt in een veranderende wereldorde. ‘Al was het alleen maar uit eigen belang, want ik had dit boek niet kunnen schrijven – en u had het niet kunnen lezen – als wij niet in een Europa zouden hebben gewoond dat die waarden omarmt’, zo sluit hij het boek af.
Met dit boek sluit De Wijk inhoudelijk aan bij The Brussels Effect van de Amerikaanse hoogleraar internationaal recht Anu Bradford. Ook dat is een boek dat de moeite van het lezen waard is. Bradford laat namelijk zien, net als De Wijk, dat de Europese Unie de afgelopen jaren is uitgegroeid tot een dominante machtsfactor. Zij is militair dan wel niet oppermachtig, en zal dat wellicht ook nooit worden, maar is wél in staat via het acquis communautaire wereldwijd de standaarden te bepalen. De Europese Unie is daarmee een ‘regelsupermacht’. Het beste voorbeeld van de mondiale reikwijdte van de Europese regels is ongetwijfeld de AVG.
Voor juridische details van hiervoor omschreven ontwikkeling moet de lezer bij Bradford zijn. Wie zicht wil krijgen op de bigger picture – de herschikking van de wereldorde – kan zeker ook bij De Wijk te rade gaan. Zijn boek is beslist een leestip. (RJ)
R. de Wijk
De Slag om Europa. Hoe China en Rusland ons continent uit elkaar spelen
Amsterdam: Uitgeverij Balans 2021, 381 p., € 23,99
Categorie: Boekbesprekingen