De resonante rechtsstaat
Boekbespreking. In zijn boek De resonante rechtsstaat bespreekt hoogleraar Bestuurskunde Stavros Zouridis de institutionele crisis van de rechtsstaat en hoe er weer uit te komen. De nadruk ligt op Nederland, maar Zouridis besteed ook aandacht aan buitenlandse en internationale ontwikkelingen. Zijn inspiratiebron is het werk van socioloog Hartmut Rosa. Rosa meent dat de wereld in een zichzelf versterkend versnellingsproces terecht is gekomen: technologische ontwikkeling en maatschappelijke verandering gaat sneller, ‘de hypes en crises volgen elkaar steeds sneller op en het tempo van ons dagelijks leven is op drift geraakt’ (p. 6). Door deze versnelling is de vervalsnelheid van onze ervaringen en instituties toegenomen. Dit leidt tot vervreemding of anomie. Daarom is er behoefte aan ervaringen en instituties die beklijven en resoneren. Volgens Zouridis kan de rechtsstaat zo’n institutie zijn die resoneert.
Van een werkelijk resonante rechtsstaat is momenteel geen sprake, omdat de rechtsstaat in een crisis verkeert. De oorzaak van de institutionele crisis van de rechtsstaat is ‘de vicieuze spiraal van overregulering, schaarste in uitvoerings- en handhavingsinstanties, en de daaruit voortvloeiende niet-naleving, versterkt door een tempoverschil tussen maatschappelijke globalisering en globalisering van regulering en handhaving’ (p. 325). De opsporings- en ophelderingsprestaties van de politie zijn bijvoorbeeld ondermaats; de geschatte kans dat een traditioneel delict gevolgd wordt door een sanctie in het strafsysteem is ongeveer 4%. Hier komt bij dat door de globalisering van geldstromen, goederenstromen en mensen het moeilijker is geworden om de legale en illegale handel te controleren, hetgeen bijdraagt aan het handhavingstekort (p. 281-289).
Het tij kan evenwel gekeerd worden. Er zijn geen eenvoudige oplossingen, maar een waakhond voor wegwerprecht (een omgangsvorm met het recht waarin regels en beginselen door bestuurders ondergeschikt worden gemaakt aan politieke opportuniteit), het aanpakken van overregulering en een rem op de regelproductie, het verantwoordelijk maken van uitvoerings- en handhavingsorganisaties en anticiperende rechtsstaatglobalisering kunnen bijdragen aan het herstel van de rechtsstaat.
Tot slot werpt Zouridis interessante vragen op:
‘Is het rechtsstaatverval of de institutionele crisis van de rechtsstaat niet normaal of gezond vanuit een wat breder historisch perspectief, en is de rechtsstaat niet gewoon aan het eind van zijn levenscyclus? Ooit was de rechtsstaat een antwoord op [het historische probleem van machtsconcentratie bij de vorst] en misschien is dat probleem niet meer aan de orde. En zou de behoefte aan autoritairdere regeringen niet een reactie zijn op de institutionele crisis van de rechtsstaat, in plaats van de oorzaak ervan zoals bijvoorbeeld de Europese Commissie meent?’ (p. 346-348)
Toch moet de rechtsstaat volgens Zouridis nog niet naar de geschiedenisboeken worden verwezen. De rechtsstaat is namelijk de basis voor welvaart, veiligheid en vertrouwen. Ook is de rechtsstaat de beste manier om om te gaan met de uitdagingen van globalisering, milieuproblemen, migratie en georganiseerde criminaliteit. Ten derde kan de rechtsstaat een institutie zijn die resoneert in een tijdperk dat gekenmerkt wordt door maatschappelijke versnelling en daarmee gepaard gaande vervreemding en anomie. De zorgvuldigheid van rechtsstatelijke instituties kan namelijk het tegengif zijn voor de razendsnelle opinievorming in sociale en traditionele media. De kernwaarden van legaliteit, rechtszekerheid en rechtsgelijkheid leveren stabiliteit, en de symbolen van de rechtsstaat bieden de burger houvast.
Zouridis heeft met zijn monografie knap werk geleverd. Hij schetst in vogelvlucht de ontwikkeling van de maatschappij en de rechtsstaat als geheel, hetgeen zeker leerzaam is voor juristen die zich voornamelijk bezighouden met (een deel van) één specifiek rechtsgebied. Daarnaast is Zouridis’ boek vlot en meeslepend geschreven. Bovendien weet hij zijn betoog niet in algemeenheden te doen verzanden door telkens aan de hand van concrete voorbeelden zijn verhaal tastbaar te maken. Dit boek van een bestuurskundige is kortom ook voor rechtsgeleerden absoluut het lezen waard. (JB)
S. Zouridis
De resonante rechtsstaat
Studieboeken bestuur en beleid, Den Haag: Boom juridisch 2021, 374 p., € 48
Categorie: Boekbesprekingen