Is eigendom aan het afsterven? Banksy zet alvast zijn shredder aan!
Eigendom gold lang als een van de heiligste huisjes van het recht. Wie eigenaar is, beslist. Maar wordt dat niet steeds minder het geval? Kijk naar het Nederlandse Nexperia, eigendom van de Chinese moeder Wingtech, dat halfgeleiderchips produceert. De overheid grijpt nu in met de noodwet Wet beschikbaarheid goederen om strategische productie te borgen en technologische overdracht naar China te beperken. Sinds 1952 van kracht en nu voor het eerst toegepast in een strategisch cruciale productie. Geen klassieke onteigening, wel een bestuurlijke hand aan het stuur, omdat het algemeen belang zwaarder weegt dan het vrije ‘hebben’.
Bij de bevroren Russische staatsactiva speelt hetzelfde spanningsveld. De renteopbrengsten van deze activa gaan als leningen naar Oekraïne. Bovendien wordt nu onderzocht of deze activa actiever mogen renderen en of toekomstige rente als onderpand voor die leningen kan dienen. Juridisch staat daarbij de fair balance van artikel 1 EVRM centraal: weegt het publieke belang op tegen de inbreuk op het eigendomsrecht? Publieke doelen kunnen dus feitelijke zeggenschap verschuiven, zonder eigendom formeel af te schaffen.
Banksy laat ons in zijn kunst ook zien dat eigendom fluïde kan zijn. We waren kort geleden in Londen, bij de tentoonstelling Banksy Limitless. Daar hing het binnenwerk van de lijst waarin Banksy’s Girl with Balloon ooit zat, met ernaast de video. Precies toen de veilingmeester van Sotheby’s met ‘verkocht’ afsloeg, gleed het werk door de shredder in de lijst. In seconden veranderden identiteit en waarde van het kunstwerk; Love Is in the Bin ontstond en de waarde steeg fors. Op het eerste gezicht leek het op de vernietiging van een kunstwerk, maar het bleek een transformatie te zijn. Precies wat nu met eigendom gebeurt.
In het dagelijks leven verschuift eigendom naar toegang: we streamen muziek, delen auto’s en abonneren ons op software. Wie de toegangspoort beheert, bepaalt de spelregels. Dat merkten ook VanMoof-klanten na het faillissement van het fietsenbedrijf: zonder een werkende digitale sleutel bleef hun fiets op slot. De EU Data Act, die sinds 12 september 2025 geldt, verlegt die macht enigszins. Gebruikers van ‘verbonden apparaten’ zoals smartwatches, auto’s en warmtepompen krijgen ruimere toegang tot hun data en fabrikanten verliezen het automatische ‘data-eigenaarschap’.
Eén beweging, drie domeinen: in het publieke domein sturen overheden mee waar het algemeen belang dat vraagt, gezien bij Nexperia en de bevroren Russische activa. In het digitale domein verschuift macht naar toegangspoort-beheerders. Wetgeving zoals de Data Act trekt die zeggenschap deels recht. In het burgerlijk domein ontstaat er meer eigendom in collectief verband. We zien coöperatieve energie en deelmobiliteit. Eigendom blijft, maar de zeggenschap wordt verdeeld.
Wie rechten studeerde op de klassieke leest, ziet het heilige huisje van de eigendom op z’n fundamenten trillen. Maar deze heroriëntatie was er naar mijn mening in de kern al, omdat eigendom altijd verantwoordelijkheid in zich draagt. Ben je eigenaar van een dijk? Dan moet je die onderhouden. Ben je eigenaar van een huis? Dan moet je de rechten van de buren respecteren. In de nieuwe digitale economie ligt nu de verantwoordelijkheid bij de beheerders van de digitale toegangspoorten en de datastromen. En dat vraagt om nieuwe spelregels.
Tijdens ons bezoek aan de tentoonstelling leek Banksy M Law en mij te volgen en vanuit de schaduw van zijn hoodie ons toe te fluisteren: ‘Het is maar hoe je naar eigendom kijkt.’ Hij heeft gelijk, hij speelt als geen ander met transformatie van eigendom. Zo eigende hij zich Monets Japanse brug toe en ‘gooide’ een winkelwagentje en kegels in de vijver tussen de waterlelies. Van zijn eigen meisje met de ballon maakte hij een ander kunstwerk. Banksy houdt steeds de controle bij transformaties; hij heeft de shredder, kwast en spuitbus zelf in handen. Zo hoort het ook met het recht: niet de toegangspoorten en hun voorwaarden, maar wetgevingsjuristen laten het eigendomsrecht bewust transformeren. We geven nu te vaak controle weg, één akkoord-vinkje per keer. Heroriënteer eigendom onder publieke regie: definieer wat ‘toegang’ is, veranker plichten, verdeel zeggenschap en begrens poortmacht waar dat moet. Banksy heeft de ‘shredder’, juristen de ‘pen’. Wie Banksy is, weet niemand. Wie de wet schrijft, wel: iemand zonder hoodie, maar met een wetsnaam en een Staatsbladnummer!
Deze column is eerder verschenen in Ars Aequi november 2025.
Categorie: Columns