Milieubescherming en oorlogsdreiging: de kool en de geit sparen?
‘Poetin zal niet stoppen bij een Natura 2000-gebied in Estland’ (‘Toespraak minister Brekelmans bij Studio Europa Maastricht’, rijksoverheid.nl, 17 februari 2025). Met deze woorden wijst demissionair Minister van Defensie Brekelmans (VVD) op een dilemma waar de hernieuwde oorlogsdreiging ons voor stelt: in hoeverre moeten milieunormen opzij gezet worden ten behoeve van defensie?
Milieu- en defensiebelangen lijken zich in de huidige tijd tot elkaar te verhouden als de spreekwoordelijke kool en geit: onmogelijk in hetzelfde bootje de rivier over te zetten. Strenge milieunormen en ambitieuze klimaatdoelen vormen immers een obstakel voor de noodzakelijke uitbreiding van het defensieapparaat. Zo maken stikstofnormen de aanleg van nieuwe defensieterreinen en de modernisering van verouderde kazernes onmogelijk (‘Stikstofregels belemmeren voorbereiding op verdediging NAVO-verdragsgebied’, defensie.nl, 3 juli 2025), kan de luchtmacht onvoldoende realistisch oefenen doordat geluidsnormen verbieden gevechtsvliegtuigen en -helikopters ’s nachts en in het weekend te laten vliegen (P. Visser, ‘Luchtmacht wil hogere geluidsnormen voor oefeningen’, wnl.tv, 1 april 2025), en rijden de nieuwe tanks van de landmacht vanzelfsprekend niet op groene stroom, maar op zeer vervuilende diesel. Daar komt nog bij dat iedere euro die aan klimaatbeleid wordt besteed niet kan worden uitgegeven aan het opschalen van de krijgsmacht.
De Wet op de defensiegereedheid (internetconsultatie.nl, 6 juni 2025), een conceptwetsvoorstel dat afgelopen juni in consultatie ging en naar verwachting nog voor het einde van het jaar bij de Tweede Kamer wordt ingediend, past perfect binnen deze ‘nulsomkijk’ op de verhouding tussen milieu en defensie. Het voorstel maakt het onder meer mogelijk delen van de Omgevingswet aan de kant te schuiven ten behoeve van defensieactiviteiten zoals vliegbewegingen, munitieopslag en schietoefeningen. Bij algemene maatregel van bestuur kan worden bepaald dat dergelijke activiteiten mogen worden ontplooid in of nabij beschermde Natura 2000-gebieden, soms zelfs zonder dat daarvoor een omgevingsvergunning vereist is. Activiteiten met ‘significante negatieve effecten’ voor Natura 2000-gebieden moeten op basis van een compensatieprogramma worden gecompenseerd. Maar wat deze compensatie inhoudt, blijft vooralsnog onduidelijk. Het conceptvoorstel bevat verder een opmerkelijke vangnetbepaling waarmee de krijgsmacht bij koninklijk besluit vrijgesteld kan worden van in principe alle wettelijke voorschriften die spoedeisende militaire oefeningen belemmeren. Het mag duidelijk zijn dat het demissionaire kabinet met dit conceptvoorstel een harde keuze maakt vóór defensiebelangen en tegen milieubescherming. Hoewel ook wij van mening zijn dat de hernieuwde oorlogsdreiging een herbezinning op de verhouding tussen milieu en defensie vereist, dringt de vraag zich op of dit conceptvoorstel niet al te eenzijdig inzet op defensiebelangen boven het waarborgen van milieunormen.
Bovendien kan het beeld van milieu en defensie als fundamenteel tegengestelde belangen, dat steeds vaker te horen lijkt in het maatschappelijk debat en duidelijk is terug te zien in het besproken conceptwetsvoorstel, in onze ogen wel wat nuancering gebruiken. De NAVO stelt zich terecht op het standpunt dat klimaatverandering grote negatieve gevolgen heeft voor de veiligheid van het bondgenootschap (NATO Climate Change and Security Action Plan, nato.int, 14 juni 2021). Extreem weer bedreigt vitale infrastructuur, klimaatmigratie kan zorgen voor geopolitieke instabiliteit, en droogte en bodemerosie kunnen leiden tot voedseltekorten, die vervolgens aanleiding kunnen zijn voor gewapende conflicten tussen staten. Vanuit dit perspectief dragen milieunormen en klimaatbeleid juist bij aan de nationale veiligheid. Daarnaast kan uit het recht op leven zowel een positieve verplichting om de burger te beschermen tegen de negatieve gevolgen van klimaatverandering als een verplichting de fysieke veiligheid van de burger te waarborgen worden afgeleid (vgl. J.P. Loof, Mensenrechten en staatsveiligheid: verenigbare grootheden? (diss. Leiden), 2005, p. 335). Om de leefbaarheid van ons land op de lange termijn veilig te stellen, zijn een sterke krijgsmacht én strenge milieunormen onmisbaar. Er zit dan ook niets anders op dan een serieuze poging te doen de kool en de geit te sparen.
Dit redactioneel van Dewy Pistora & Casper Smeulders is verschenen in Ars Aequi oktober 2025.
Categorieën: Redactioneel, Weblogs