Vernieuw EU-onderwijs!
Er is een onwerkbare kloof tussen theorie en praktijk van Europese integratie. Studenten zijn bezorgd over de handhaving van de rechtsstaat in hun land, terwijl ze in de collegezalen te horen krijgen dat de EU ook niet weet wat ze is. Zij zien zich geconfronteerd met de harde 21e eeuwse werkelijkheid, maar worden opgeleid met een achterhaald denkmodel!
Oude leer
Volgens de oude diplomatieke leer moeten staten absolute soevereiniteit genieten en beschouwen zij elkaar in beginsel als potentiële vijanden. Die leer wordt nu nog steeds door grootmachten als de VS, China en Rusland aangehangen. Dit stelsel van internationale betrekkingen is in Europa ontstaan en heeft een Nederlands tintje. De vrede tussen Spanje en de Republiek der Nederlanden die in 1648 in het Westfaalse Münster werd gesloten, vormt er mede de basis voor. In de daaropvolgende eeuwen voerden de Europese grootmachten een politiek van machtsevenwicht, waarbij Nederland zoveel mogelijk probeerde om neutraal te blijven https://metadata.isbn.nl/158551/europese-diplomatie.html.
Een steeds hechter verbond
Bij het uitbreken van de eerste wereldoorlog in 1914 bleek op brute wijze dat Europa het Westfaalse denkmodel was ontgroeid. Het oude continent was te klein geworden voor de grootmachten en kleine landen die ieder voor zich en allemaal absoluut soeverein wilden zijn. De tweede wereldoorlog maakte duidelijk dat absolute soevereiniteit in de 20e eeuw tot wederzijdse vernietiging moest leiden. De volkeren van Europa waren de eeuwige cirkel van altijd weer oorlog moe. De politieke leiders van zes democratische West-Europese staten vertaalden de wil van hun kiezers in de afspraak om samen naar een steeds hechter verbond tussen de volkeren van Europa te streven https://www.theventotenelighthouse.eu/author/jaap-hoeksma/.
Juridisch DNA
Oude denkmodellen zijn net zo hardnekkig als ingesleten gewoontes. Hoewel de lidstaten van de EU al sinds het begin van de samenwerking streven naar een steeds hechter verbond, kijken rechtsgeleerden en politicologen nog steeds door de oude bril naar de Unie. De Amerikaanse politicoloog Dahl stelde na de sluiting van het Verdrag van Maastricht nog met grote stelligheid dat internationale organisaties niet democratisch kunnen zijn https://www.ir101.co.uk/wp-content/uploads/2019/01/Dahl-1999-Can-International-Organisations-be-democratic-Ch.2-in-Shapiro-Democracys-Edges.pdf. Zijn landgenoot Weiler benadrukte als rechtsgeleerde in 2012 dat democratie niet in het juridisch DNA van de EU zit https://www.researchgate.net/publication/287550033_Deciphering_the_political_and_legal_DNA_of_European_integration_An_exploratory_study.
Het raadsel van Europa
Deze en soortgelijke opvattingen vormen de kern van het onderwijs over de Europese integratie zoals dat 75 jaar na het begin ervan wordt gegeven. Deze visie op het concept ‘soevereiniteit’ brengt met zich mee dat de EU gevangen zit in het ‘State or IO-frame’. Het samenwerkingsverband kan ofwel een soevereine staat Europa ofwel een Europa van soevereine staten worden. Omdat de EU overduidelijk geen staat en ook geen gewone internationale organisatie vormt, werd de vraag naar ‘the nature of the beast’ in de literatuur verheven tot het raadsel van Europa https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1468-5965.1996.tb00560.x .
Bonum commune
De intellectuele onmacht om het bestaan en functioneren van de EU onbevangen te observeren loopt des te meer in het oog omdat de lidstaten vanaf het begin duidelijk hebben gemaakt wat zij wilden. Het onderscheidende kenmerk van de EGKS uit 1952 was dat de lidstaten de soevereiniteit over deze grondstoffen deelden ten einde het uitbreken van nieuwe onderlinge oorlogen te voorkomen. Het standaardwerk van Kapteyn en Verloren van Themaat omschreef deze praktijk als ‘een revolutionaire doorbraak van het klassieke patroon van internationale organisatie’. Deze lijn werd in het EEG-verdrag van 1957 doorgetrokken. De introductie van het streven naar een steeds hechter verbond in de preambule van het Verdrag van Rome betekende dat de lidstaten het Hobbesiaanse beginsel dat staten elkaars (potentiële) vijanden zijn, inruilden voor het door Spinoza geïnspireerde streven naar een bonum commune.
Europese verkiezingen
Vijftien jaar na de inwerkingtreding van het Verdrag van Rome maakten de regeringsleiders van de lidstaten hun bedoelingen nóg duidelijker. Zij omschreven zichzelf in de Verklaring over Europese Identiteit van december 1973 niet alleen als een ‘unie van democratische staten’ maar kondigden tegelijkertijd het voornemen aan om die Unie zelf net zo democratisch te maken als de lidstaten https://www.cvce.eu/content/publication/1999/1/1/02798dc9-9c69-4b7d-b2c9-f03a8db7da32/publishable_en.pdf. Hun uitgangspunt was dat, als twee of meer democratische staten besluiten om de uitoefening van soevereiniteit op een groeiend aantal terreinen te delen om gezamenlijke doelstellingen te realiseren, hun samenwerkingsverband ook democratisch moet zijn. Deze paradigmawisseling bezegelde de breuk met het oude denkpatroon en sluit naadloos aan bij de ervaringswereld van de huidige generatie studenten.
Van democratisch tekort naar duale democratie
Wanneer het verhaal van Europa als democratisch experiment wordt verteld, kunnen de vervolgstappen beschouwd worden als noodzakelijke onderdelen in de constructie van een democratische unie van democratische staten. Het Europese huis is niet in één nacht gebouwd maar stapje voor stapje en met vallen en opstaan tot stand gekomen. De moeilijkste opdracht waar de Unie voor stond, was het overwinnen van het democratisch tekort van Europa. De reeks besluiten die voor de constructie van de Unie werden genomen, is elders uitvoerig beschreven www.boomdenhaag.nl/webshop/the-democratisation-of-the-european-union, maar de samenhang werd amper opgemerkt. Het EU Hof van Justitie besloot uiteindelijk zelf maar te doen wat de academische wereld naliet. In de conditionaliteitsarresten van 16 februari 2022 toonde het Hof niet alleen aan dat de EU het Westfaalse stelsel heeft verlaten, maar beschreef het ook hoe dat is gegaan https://curia.europa.eu/juris/liste.jsf?num=C-156/21. De lidstaten zijn het eerst eens geworden over de waarden die zij delen en hebben die waarden vervolgens toegepast op hun organisatie (artikel 2 VEU). De EU heeft zich, kort gezegd, ontwikkeld van een unie van democratische staten naar een ‘unie van democratische staten die zelf ook een democratie vormt’. De recente discussie over de uitspraak van het Hof betreffende de gouden paspoorten onderstreept het belang van duaal burgerschap voor het functioneren van een democratische unie van democratische staten https://docs.google.com/document/d/1n-3Xyy_m8tMWtusPG_u3nJGtbpApSpbCsALAZ6yuz_Q/edit?tab=t.0.
Constitutionele waarden
Er is gelukkig een kentering gaande. Als gevolg van de groei van extreme partijen is er toenemende aandacht voor de onderwerpen rechtsstaat en democratie in Europa. Het ontbreekt echter nog aan een (post-Westfaals) denkkader waarbinnen de constitutionele verworvenheden van de EU uitgelegd en begrepen kunnen worden. Nu het Hof het raadsel van Europa heeft opgelost, staat de academische wereld voor de taak om een theorie van democratische integratie te ontwikkelen waarmee het functioneren van de EU als Europese democratie verklaard kan worden. Dan kunnen docenten hun studenten niet alleen vertrouwd maken met het verhaal over de democratische identiteit van de Europese Unie, maar hen misschien ook motiveren om zich voor het behoud en de versterking daarvan in te zetten.